Dzieje Archiwum
Po wypędzeniu z Wilna w 1945 r. abp. Romualda Jałbrzykowskiego i przeniesieniu stolicy arcybiskupstwa na południowo-zachodni skrawek archidiecezji wileńskiej, do Białegostoku, w mieście nad rzeką Białą powstały urzędy i instytucje kościelne: Kuria Arcybiskupia, Sąd Arcybiskupi, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Stefana Batorego, Wyższe Seminarium Duchowne, Kapituła Bazyliki Metropolitalnej Wileńskiej. Z upływem lat niektóre z nich uległy przekształceniu wskutek wykształcenia w Polsce odrębnej struktury administracji kościelnej. Największe zmiany nastąpiły po 1991 r. kiedy to papież Jan Paweł II podniósł Białystok do rangi stolicy diecezji, a następnie w 1992 r. archidiecezji i metropolii.
Kancelarie instytucji kościelnych wytwarzały nowe akta i dokumenty. Zrodziła się konieczność prowadzenia już nie tylko kancelarii biskupiej, ale także założenia archiwum diecezjalnego. Rzeczą pilną stało się zachowanie od zniszczenia wielu cennych akt, w tym ksiąg metrycznych znajdujących się w parafiach diecezji.
Pierwsze próby zorganizowania archiwum diecezjalnego zostały podjęte w 1975 r. przez administratora archidiecezji w Białymstoku bp. Henryka Gulbinowicza. Z jego inicjatywy profesorowie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Stanisław Litak i Wiesław Müller, uporządkowali księgozbiór i archiwum parafii pw. Wniebowzięcia NMP (prokatedralnej) w Białymstoku. Chociaż bp Edward Kisiel, powołując na stanowisko dyrektora Archiwum Diecezjalnego w Białymstoku ks. dr. Tadeusza Krahela dokumentu erekcyjnego nie wystawił, to jednak datę jego nominacji (25 X 1980 r.) należy uznać za początek funkcjonowania tegoż archiwum.
Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku przez długie lata borykało się z problemami lokalowymi. Pierwotną bazę materiałową dla archiwum stanowiły akta zgromadzone w salce nad zakrystią kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (ówczesnej prokatedry białostockiej). W 1975 r. zgromadzone tam archiwalia i książki zostały przeniesione do pomieszczeń w jednej z dwóch wież kościoła i do przylegającej doń galerii nad nawą boczną. W 1979 r. na polecenie bp. Kisiela materiały archiwalne zostały przewiezione z prokatedry i umieszczone w dwóch salach w budynku Archidiecezjalnego Wyższego Seminarium Duchownego w Białymstoku. Pokaźny zbiór starodruków (ok. 1200 woluminów) został przekazany Bibliotece AWSD, gdzie do dnia dzisiejszego jest przechowywany. Mianowanie dyrektorem archiwum ks. T. Krahela stworzyło możliwość udostępniania zbiorów naukowcom i innym zainteresowanym osobom.
Dzięki życzliwości zarządu AWSD w Białymstoku, które przystępując do budowy nowego gmachu biblioteki w latach 1994-1998 uwzględniły jednocześnie potrzeby archiwum, jedno skrzydło budowanego obiektu przeznaczono specjalnie na Archiwum Archidiecezjalne. Archiwalia przeniesiono do nowych pomieszczeń w 1998 r. Archiwum składało się z pomieszczeń magazynowych na czterech kondygnacjach, pracowni archiwalnej i gabinetu dyrektora. Czytelnia była wspólna dla archiwum i biblioteki, i tam też zainteresowanym udostępniano archiwalia.
Ksiądz T. Krahel zadbał również o wyposażenie pracowni archiwalnej. Za fundusze uzyskane z fundacji “Renovabis” zakupiono komputer z drukarką, kserokopiarkę i czytnik do mikrofilmów. Gabinet dyrektora urządzono w ramach projektu wyposażania biblioteki seminaryjnej. W pomieszczeniach magazynowych wykorzystano stare regały.
Dnia 1 III 2001 r. nowym dyrektorem Archiwum Archidiecezjalnego w Białymstoku został ks. dr Adam Szot. Archiwum było czynne codziennie. W sierpniu 2001 r. na jednej z kondygnacji archiwum umieszczono, przeniesione z budynku Kurii Metropolitalnej Białostockiej, Archiwum Metryczne z zespołem odpisów akt metrycznych z terenu archidiecezji białostockiej.
Kierownikiem Działu Metrycznego został mianowany ks. Ryszard Winkiewicz, a od 2022 r. ks. Andrzej Górski.
5 VI 2012 r. abp Edward Ozorowski, metropolita białostocki, poświęcił nowy gmach Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego w Białymstoku przy ul. Warszawskiej 48. Wraz z Marszałkiem Województwa Podlaskiego i Prezydentem Miasta Białegostoku dokonano otwarcia nowej instytucji kulturalno-naukowo-dydaktycznej. Uczestnicy uroczystości zapoznali się z dwiema wystawami, które zostały przygotowane i zaprezentowane w pomieszczeniach muzealnych. Goście mieli okazję zwiedzić cały obiekt z magazynami, czytelniami i pracownią digitalizacji. Dyrektorem Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego w Białymstoku został ks. dr Tadeusz Kasabuła, kustoszem Archiwum – ks. dr Adam Szot, zaś kustoszem Muzeum – ks. mgr Zbigniew Gwiazdowski.
Od 2021 r. p.o. kustosza Muzeum jest ks. dr Tadeusz Kasabuła.